Het gebouw De Voetnoot wordt opgenomen in het monumentenregister. Het is een van de oudste gebouwen van het centrum van Almere Stad en heeft een experimenteel ontwerp.
De Voetnoot
Almere Stad (Stadhuisplein 2)
Basisgegevens
Naam: De Voetnoot
Adres: Stadhuisplein 2, Almere (Almere Stad, gemeente Almere)
Start bouw: 1986
Oplevering: 1987
Architect: Tjitte Tigchelaar, in dienst van het bureau Gebouwen van de afdeling Nieuwe Werken, onderdeel van de Directie Stadsontwikkeling, Volkshuisvesting en Gemeentewerken
Kadastrale gegevens: Gemeente Almere, sectie K, nummer 08023
De redengevende omschrijving is gebaseerd op de volgende rapporten:
De stad Almere werd op de tekentafel ontworpen. Nieuwe, geplande steden, New Towns, verschillen van steden die organisch zijn gegroeid. De lokale overheid liet woningen bouwen, maar ook maatschappelijke voorzieningen: van wonen tot sport en cultuur, alles werd gepland. In 1987 werd De Voetnoot opgeleverd, waar culturele basisvoorzieningen werden ondergebracht in de vorm van de centrale bibliotheek en het Centrum voor Kunstzinnige Vorming (CKV). De Voetnoot is een van de oudste gebouwen in het centrum van Almere Stad. De Voetnoot maakt deel uit van de pioniersfase van Almere Stad en is een experimenteel ontwerp. Het object is van monumentale waarde voor de gemeente Almere.
Almere werd opgezet als een meerkernige stad, waarbij Almere Stad een hoofdcentrumfunctie had voor de overige kernen. Het Structuurplan van 1983 vormde het fundament voor de realisatie van Almere Stad. Voor het hoofdcentrum van Almere werd een stedenbouwkundig plan opgesteld op basis van een gridstructuur; binnen een strak stelsel van assen en zichtlijnen werden pleinen en markante bouwwerken als stedelijke elementen op strategische plekken gesitueerd. De afdeling Nieuwe Werken van Gemeente Almere kreeg in 1983 de opdracht om de huisvesting voor culturele voorzieningen te realiseren. Onder leiding van gemeente-architect T.K. Tigchelaar (1944) werd Werkgroep de Voetnoot de opdracht gegeven om culturele voorzieningen, een bibliotheek en een CKV-centrum, een plek te geven in Almere Stad.
Tigchelaar heeft geprobeerd het gebouw een zo tijdloos en dus een zo flexibel mogelijk kader te creëren, waarbinnen volop ruimte is voor de veranderingen, die de tijd in snel tempo voorschrijft. Uit praktische en ideologische overwegingen werd gekozen om de functies van bibliotheek en CKV in één pand onder te brengen. Door meerdere functies met elkaar te combineren werd een laagdrempelige mogelijkheid aan de Almeerder geboden om gebruik te maken van de culturele voorzieningen. De locatie aan het Stadhuisplein midden in het centrum droeg bij aan de laagdrempeligheid, mede door de goede bereikbaarheid vanuit Almere Haven en Almere Buiten.
In het gedeelte met drie bouwlagen, met gele accentkleur in het interieur, zat het gedeelte voor CKV. In het CKV kon de Almeerder onder professionele begeleiding zichzelf cultureel ontwikkelen door bijvoorbeeld muziek-, dans- en tekenlessen. Het gedeelte met vier bouwlagen, met blauwe accentkleur, huisvestte de bibliotheek. Naast boeken lenen kon de Almeerder hier ook kennis maken met de nieuwigheden van die tijd zoals computers en informatica. Diagonale gangen vanuit beide ingangen leiden naar de centrale binnenstraat, die toegang verleent tot het activiteitencentrum met een theaterzaal. In 2007 vertrok het CKV-gedeelte uit De Voetnoot vanwege ruimtegebrek. De bibliotheek verliet het pand in 2010.
De Voetnoot is vormgegeven om eventueel aan te passen aan de (toekomstige) wensen van de gebruiker. Dit is ook gebeurd na het vertrek van de oorspronkelijke voorzieningen. Het gebouw liet ruimte op het perceel voor een latere (niet gerealiseerde) tweede fase, in de vorm van een derde (en eventueel vierde) segment. De betonnen constructie staat los van de buitengevel, waardoor de mogelijkheid werd geboden het gebouw in de toekomst aan te passen aan een nieuwe functie. Dit paste in de tendens indertijd om in Almere bewust tijdelijk of flexibel te ontwerpen wat betreft constructie, installaties en opzet. De betonnen vloerelementen zitten vast aan de constructie, maar de betonnen gevelpanelen kunnen eraf, als een regenjas. De Mevriet dak- plafond- en gevelplaten hadden destijds een hoge isolatiewaarde, en zijn na eventuele verwijdering geheel recyclebaar. Het geeft aan dat er voor duurzaamheid indertijd al aandacht was. Ook het interieur is dusdanig opgebouwd dat het flexibel is in te richten. De kolomstructuur – met 9,60 meter tussen de kolommen – maakt dat ruimtes met gipsplaten tussenwanden gesepareerd konden worden.
Tegenwoordig is De Voetnoot een creatief bedrijfsverzamelgebouw. Gemeente Almere, de eigenaar van het pand, heeft een deel van het gebouw zelf in gebruik. Een ander deel wordt als culturele broedplaats verhuurt aan creatieve ondernemers, kunstenaars en theatergezelschappen. Sinds 2015 zit er een horecagelegenheid in De Voetnoot, waarvoor in overleg met architect Tigchelaar, een nieuwe entree in de vorm van een schuifpui is aangebracht in de plint.
Het grondplan van De Voetnoot bestaat uit twee geschakelde vierkanten die samen een rechthoek vormen. Het linker vierkant bestaat uit drie bouwlagen, het rechter vierkant uit vier bouwlagen. Aan de achterzijde van het gebouw is een gedraaid vierkant van twee bouwlagen hoog in het midden van de achtergevel ingeschoven. Alle gedeeltes van het gebouw hebben een plat dak. Het gebouw is opgebouwd uit een betonskelet met een gevelbekleding van geprefabriceerde Mevriet dak-, plafond- en gevelplaten. Betonnen vloerelementen zitten vast aan de draagconstructie. De afwerking van de gevelplaten met uitgewassen grind op basis van Noors kwartsiet is in het zicht gelaten. De betonnen draagconstructie staat los van de buitengevel en is eventueel te demonteren. De bovengevel is afgewerkt met een smalle aluminium dakrand. Elk gevelpaneel heeft een raamopening met een aluminium raamkozijn. De rechthoekige panelen en raamopeningen zorgen voor ritme in de gevel. De plint is opengewerkt door aluminium puien met een raster aan ramen tussen de betonkolommen. De voorgevel langs de Bodestraat springt op de begane grond in door een arcade. Het midden van de voorgevel wordt benadrukt door de halfronde informatiezuil met daarboven een halfrond balkon. Aan beide gevels zijn afschuinde entreepartijen met eenzelfde aluminium pui die doorloopt naar het dak. Boven in de hoeken zijn de gevels opengewerkt, waardoor ruimte is gecreëerd voor bordessen. De noodtrappen in deze open hoeken zijn dominante elementen in het gevelbeeld.
Het interieur van De Voetnoot bevindt zich grotendeels in oorspronkelijke staat. De draagstructuur is zichtbaar in het interieur. Tussen alle kolommen is een afstand van 9,60 meter. De ruimtes zijn flexibel in te delen door gipsen tussenwanden tussen de kolommen. Het interieur is sober van kleuropzet: de basiskleuren zijn grijs, wit en zwart. Hierbij worden blauw en geel als accentkleuren gebruikt. In sommige delen van het gebouw zijn de wanden gemaakt van in bekisting gestort beton waarbij de grove textuur zichtbaar is. De deurposten, raamkozijnen en trapleuningen zijn van gegalvaniseerd staal.
In het kader van de Percentageregeling Beeldende Kunst kreeg kunstenaar Marijke de Goey (1947) de opdracht om een kunstwerk te creëren voor het activiteitencentrum. De gemeentelijke afdeling fungeerde als opdrachtgever. De Goey kreeg als autonome kunstenaar volledige artistieke vrijheid. Het kunstwerk wat zij ontwierp voor De Voetnoot omvatte geometrische figuren, die zowel op de buitengevel als op de binnenwanden van het gebouw werden bevestigd, doorlopend van binnen naar buiten. De figuren bestonden uit rechthoeken van 8 x 8 meter, opgebouwd uit lijnen, en waren qua afmetingen geïnspireerd op de plattegrond van De Voetnoot: de twee hoofdsegmenten van zijn 32 x 32 meter en het activiteitencentrum is 16 x 16 meter. De kleuren van de figuren waren oorspronkelijk roze, geel en blauw. Dunne houten latten, aan beide zijden gekleurd, werden in het interieur gebruikt voor de figuren. Dit creëerde het effect dat zowel aan de voorzijde als via een gekleurde schaduw op de witte wand aan de achterzijde twee verschillende kleuren zichtbaar waren. Aan de buitenkant waren gekleurde neonbuizen bevestigd op een kubusvormig figuur. In de avond lichtte dit op als een aantrekkelijke uitnodiging voor de avondactiviteiten in de theaterzaal. Het kunstwerk voor De Voetnoot is echter niet meer in zijn oorspronkelijke staat; de figuren zijn overschilderd en zijn nu wit. De neonbuizen aan de buitenkant zijn verdwenen.
De bescherming heeft betrekking op de bouwmassa aan Stadhuisplein 2 en richt zich op:
Het object is van algemeen belang voor de gemeente Almere vanwege de cultuurhistorische waarde, architectuurhistorische & kunsthistorische waarde, situationele & ensemble waarde, en identiteitswaarde.
Het gebouw is van belang als bijzondere uitdrukking van die pioniersfase van Almere Stad. Het is één van de eerste gebouwen die de voorloper vormde van de latere ontwikkeling van het centrumgebied. Het gebouw is daarbij een uiting van het idealistische streven van de gemeente Almere, zowel politiek als van de gemeenteambtenaren, naar een nieuwe stad met prettig woonklimaat, waar een laagdrempelig cultuurgebouw voor de Almeerders in belangrijke mate aan bij droeg. Het idee van een bibliotheek, CKV en een activiteitencentrum onder één dak, als een voorloper van het later gangbare multifunctionele gebouw als typologie, draagt hieraan bij.
Het gebouw is ontworpen door T.K. Tigchelaar, werkzaam als architect bij Nieuwe Werken van Gemeente Almere. De tendens binnen Nieuwe Werken was om te experimenteren met tijdelijke, demontabele en flexibele bouw omdat de toekomst van de stad en haar wensen lastig te voorspellen waren. Tigchelaar was als architect opgeleid in de stijl van het Nederlands Structuralisme, waarin de menselijke maat en flexibiliteit centraal staan. Tigchelaar stelde niet het uiterlijk, maar de wensen van de (toekomstige) gebruikers centraal. Tigchelaar ontwierp De Voetnoot met het idee dat de architect enkel de drager van het gebouw ontwerpt, en de gebruikers zelf voor de inbouw zorgen. Door een neutrale basis te ontwerpen met sobere materialen als beton, baksteen, glas, gegalvaniseerd staal en aluminium, en in de basiskleuren grijs, wit en zwart, is ruimte gelaten om de gebruikers zelf het gebouw kleur te geven. Het gebouw wordt gekenmerkt door het atypische grondplan. Het grondplan bestaat uit twee geschakelde vierkante segmenten die samen een rechthoek vormen. Een kleiner volume is als gedraaid vierkant het gebouw binnen geschoven. De Voetnoot heeft een solide betonconstructie van verticale pijlers en vloeren. Aan beide gevels zijn afschuinde entreepartijen zichtbaar met eenzelfde aluminium pui die doorloopt naar het dak. De oppervlakte van 9000m² en de kolommaat van 9,60 meter bieden grote en vrije ruimtes. Geen enkele binnen- of buitenwand heeft een dragende functie, wat veel flexibiliteit biedt bij hoe het gebouw gebruikt kan worden. Het gebouw laat zich hiermee makkelijk aanpassen aan de functionaliteit en de gebruikswensen die de gebruikers op dat moment verlangen. Waardevol zijn de hoogte van de begane grond, de open hoeken en de arcade langs de zuidgevel. Het concept van een dergelijke flexibele architectuur waarvan de drager zo hoogwaardig is uitgevoerd, is bijzonder en behoudenswaardig. Het gebouw past daarmee ook in het erfgoedthema Experimentele Ontwerpen.
In het kader van de Percentageregeling Beeldende Kunst kreeg kunstenares Marijke de Goey de opdracht om een kunstwerk te realiseren voor De Voetnoot. Zij ontwierp twaalf licht fluorescerende stalen beelden van 8 bij 8 meter. Deze afmetingen zijn gebaseerd op de plattegrond van De Voetnoot: de twee hoofdsegmenten zijn 32 bij 32 meter en het activiteitencentrum 16 bij 16 meter. De geometrische figuren zijn zowel op de buitengevel als in het interieur geplaatst. Oorspronkelijk waren de kleuren van de figuren roze, geel en blauw. Op de kubusvormige figuren aan de gevel waren oorspronkelijk gekleurde neonbuizen bevestigd. De Goey is een gerenommeerde Nederlandse kunstenares die sinds de jaren ’80 actief is. Werken van De Goey zijn over de hele wereld te vinden als objecten in relatie met architectuur en in de openbare ruimte. Het kunstwerk is onlosmakelijk met De Voetnoot verbonden.
De Voetnoot maakt deel uit van de eerste stedenbouwkundige hoofdopzet van Almere Stad Centrum, waarin een grid met hoeken van 90 graden de hoofdopzet bepaalden. Het gebouw past in dit grid en ontkent dit tegelijkertijd door de diagonale opzet van de plattegrond en de open hoeken. Het gebouw wordt gekenmerkt door het atypische grondplan. Het grondplan bestaat uit twee geschakelde vierkante segmenten die samen een rechthoek vormen. Een kleiner volume is als gedraaid vierkant het gebouw binnen geschoven. Samen met het stadhuis, het Stadhuisplein, de as tussen het station en het Weerwater, en het Almere Masterplan (1994) van OMA vormt het gebouw een behoudenswaardig ensemble. Recentelijk is bij het naastgelegen nieuwe appartementengebouw HighNote (2021) de maatvoering van De Voetnoot doorgezet in de arcades en verdiepingshoogtes.
Het gebouw en de functie bepalen mede de identiteit van de stad en fungeren als ruimtelijk herkenningspunt waaraan de geschiedenis van het centrum van Almere Stad is af te lezen. Het gebouw en haar functie als cultureel centrum zijn van bijzondere betekenis voor de stad en haar inwoners als onderdeel van het collectief geheugen. Daarnaast draagt het gebouw bij aan identiteitsvorming en een gevoel van saamhorigheid onder inwoners van Almere. Uit meerdere participatieonderzoeken (zie cultuurhistorische waardestelling Victorien Koningsberger voor samenvatting) die gehouden zijn onder de Almeerders, blijkt dat de Almeerder sterke waarde hecht aan gebouw De Voetnoot. De Voetnoot is voor Almere een geliefd cultuur- en gemeenschapsgebouw dat door de inwoners en gebruikers wordt gekoesterd. Wat ook uit de onderzoeken naar voren komt is dat de Almeerder positief tegenover een aanpassing van het uiterlijk van De Voetnoot staat. De immateriële kwaliteit van het gebouw, een cultureel centrum, weegt het zwaarst voor de Almeerder.
